Zmysły: Dotyk

Zanim przejdziemy do bohatera dzisiejszego artykułu, czyli zmysłu dotyku, musimy zastanowić się czym właściwie jest zmysł? 
 

Odpowiedź na to pytanie znajdziecie w artykule wprowadzającym do serii: Zmysły. 
 

Żeby móc zacząć mówić o dotyku w kontekście tzw. przetwarzania sensorycznego (czyli dotyku jako zmyśle i jego zdolności do odbierania i przetwarzania bodźców zewnętrznych) musimy cofnąć się do podstaw, czyli... 

 

... kilka słów o skórze 

Dotyk niezaprzeczalnie ściśle związany jest ze skórą. Stanowi ona około 20-25% masy całego ciała, a jej ogólna powierzchnia u przeciętnego człowieka wynosi około 1,5-2,5 m2. Jest to olbrzymi, fascynujący obszar pełen wyspecjalizowanych receptorów. Ale zanim do nich dojdziemy zatrzymajmy się na chwilę przy samej budowie skóry.  

 

Składa się ona z trzech podstawowych warstw:

• naskórka
• skóry właściwej
• tkanki podskórnej

 

Naskórek jest najbardziej zewnętrzną warstwą skóry. Złożony jest z komórek, które nachodzą na siebie, dzięki czemu skóra może zmieniać kształt: rozciągać się i kurczyć kiedy wykonujemy jakieś ruchy. Naskórek tworzony jest przez wielowarstwowy nabłonek. Jego najbardziej zewnętrzna i widoczna warstwa nazywana jest warstwą rogową i to właśnie jej zadaniem jest chronienie całego organizmu przed utratą wody, promieniowaniem ultrafioletowym (melanina) oraz przed wnikaniem drobnoustrojów (kreatyna). 

Skóra właściwa to gruba warstwa, którą pokrywa naskórek. Miejscami ma ona nawet 2mm grubości. Tworzy ją tzw. tkanka łączna. Znajdują się w niej naczynia krwionośne, przydatki skórne i zakończenia nerwowe. To właśnie dzięki zakończeniom nerwowym odczuwamy ból, dotyk i temperaturę otoczenia. Zbierają one informacje docierające z środowiska zewnętrznego i dzięki drogom nerwowym przekazują je do mózgu, który na ich podstawie podejmuje konkretne decyzje i działania. 

Tkanka podskórna jest ściśle związana ze skórą właściwą, ale nie stanowi jej części. Zbudowana jest głównie z komórek tłuszczowych. W jej strukturach znajdują się włókna nerwowe i naczynia krwionośne. Chroni ona narządy wewnętrzne przed urazami mechanicznymi, stanowi magazyn energetyczny organizmu oraz bierze udział w procesie termoregulacji. 

 

ZAPAMIĘTAJ!
Skóra składa się z trzech warstw:
- Naskórka - najbardziej zewnętrznej, elastycznej części skóry;
- Skóry właściwej, w której znajdują się zakończenia nerwowe;
- Tkanki podskórnej, która chroni narządy wewnętrzne przed urazami mechanicznymi.

 

 

Przyjrzyjmy się podstawowym funkcjom skóry człowieka: 

Funkcja ochronna
Ochrania narządy wewnętrzne przed wpływami środowiska zewnętrznego oraz utrzymuje równowagę między otoczeniem, a wnętrzem człowieka. 

Funkcja percepcyjna
Skóra odbiera bodźce z otaczającego nas świata, dzięki wolnym zakończeniom nerwowym, a następnie przekazuje je do mózgu. Można powiedzieć, że skóra jest narządek zmysłu dotyku,

Funkcja termoregulacyjna
Skóra bierze udział w regulacji temperatury naszego organizmu. Kiedy jest ciepło pocimy się, próbując wychłodzić organizm. Z kolei kiedy jest zimno zwiększa się ukrwienie naczyń podskórnych (dlatego mamy na mrozie czerwone policzki i nos).

Funkcja odpornościowa oraz bariery chemicznej 
Nasza skóra posiada gruczoły potowe i łojowe. To właśnie dzięki nim na powierzchni skóry tworzony jest tzw. płaszcz kwasowo-lipidowy, który chroni skórę przed drobnoustrojami oraz substancjami o odczynie zasadowym. Odpowiednio natłuszcza skórę zapobiegając jej wysychaniu i pękaniu. 

 

ZAPAMIĘTAJ!
Skóra pełni nie tylko funkcję ochronną! Odbiera również bodźce z otoczenia, a także bierze udział w regulacji temperatury naszego organizmu.

 

 

Unerwienie skóry, czyli tak zwane receptory czuciowe

Nasza skóra pokryta jest wieloma receptorami odpowiadającymi za dotyk. Każdy z nich odpowiedzialny jest za coś innego. Jedne specjalizują się w odczuwaniu temperatury, inne w odczuwaniu bólu. Przyjrzyjmy się im bliżej. 

1. Wolne zakończenia nerwowe - reagują na dotyk, ból oraz temperaturę. Są to zakończenia włókien nerwowych i pobudzone są bezpośrednio przez dotyk (np. głaskanie naszej ręki przez inną osobę, dotykanie skóry jakimś przedmiotem). Zbyt silne pobudzenie wolnych zakończeń nerwowych (np. zbyt silny ucisk, zbyt gorąca temperatura) odbierane jest przez nasz mózg jako ból. 

2. Krążki Merkla - odpowiadają za dotyk o zmiennym natężeniu i występują głównie na opuszkach palców. 

3. Ciałka Meissnera - odpowiadają za lekki dotyk oraz wibracje (np. łaskotki). Dzięki nim jesteśmy w stanie identyfikować dotykiem lekkie przedmioty (ich fakturę, kształt, rozmiar). Zlokalizowane są one we wrażliwych miejscach jak opuszki palców, dłonie, język, wargi, stopy). 

4. Ciałka Vater-Paciniego - receptory tzw. czucia głębokiego. Zlokalizowane są w stawach, ścięgnach, tkance podskórnej, a także w ściankach naczyń krwionośnych oraz narządów wewnętrznych. Wysyłają do mózgu informacje o tym, czy nasze ciało jest w ruchu czy w stanie spoczynku. 

5. Ciałka Ruffiniego - odpowiadają za dotyk, rozciąganie skóry, ucisk i odbiór ciepła. 

6. Ciałka Krauzego - receptory temperatury. 

7. Wrzeciona nerwowo-mięśniowe - są odpowiedzialne za siłę skurczu mięśnia oraz stan jego rozciągnięcia. Sterują zakresem oraz przebiegiem ruchu. 

8. Receptory więzadłowe - reagują na uścisk i wibracje. Odpowiedzialne są za stymulację napięcia mięśni oraz ścięgien, a także pomagają programować ruch. 

9. Receptory ścięgniste Golgiego - odczuwają zmiany napięcia mięśni oraz są odpowiedzialne za przebieg siły skurczu. 

10. Receptory dotykowe podstawy włosa - są bardzo wrażliwe i odbierają bodźce podczas zmian pozycji włosa. 

 

ZAPAMIĘTAJ!
Nasza skóra pokryta jest wieloma wyspecjalizowanymi receptorami odpowiedzialnymi za wrażenia dotykowe. Jedne z nich reagują na ból i temperaturę, inne na uścisk i wibracje, a jeszcze inne wysyłają do mózgu informacje o tym, czy nasze ciało jest w ruchu czy w spoczynku.

 

 

Rozmieszczenie receptorów na skórze

Dzięki receptorom możemy poczuć i rozróżnić fakturę różnych rzeczy (gładka ściana, chropowata kora, zimny lód itp.). Warto jednak zastanowić się, czy każdy skrawek naszej skóry odbiera bodźce w identyczny sposób. Okazuje się, że nie. Jeśli weźmiemy dwie wykałaczki i dotkniemy nimi opuszka palca poczujemy dwa ukłucia i będziemy mogli precyzyjnie wskazać jego miejsce. Jeśli tymi samymi wykałaczkami (o tej samej odległości od siebie) ukujemy skórę na plecach poczujemy jedno ukłucie. Dlaczego tak się dzieje? Receptory na skórze nie są rozłożone równomiernie i nie mają tej samej wielkości. Np. palce posiadają dużo małych receptorów, przez co są wrażliwsze. Z kolei na plecach posiadamy mało dużych receptorów, które nie są tak precyzyjne jak te na palcach. 

 

 

 

 

ZAPAMIĘTAJ!
Receptory na naszej skórze nie są rozłożone równomiernie oraz nie mają tej samej wielkości.

 

 

 

Dermatomy 

 

 

Dermatony to obszary skóry, które są zaopatrywane przez poszczególne nerwy czuciowe (obszar skóry unerwiony przez jeden nerw rdzeniowy). Układają się one w poziome pasy na ludzkim ciele. U człowieka znajduje się aż 30 par dermatonów od czaszki aż po plecy. Na rysunku przedstawiony został uproszczony schemat dermatomów, które zostały przedstawione jako oddzielne segmenty, jednak w rzeczywistości sąsiednie dermatomy nakładają się na siebie. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Wiemy już z czego zbudowana jest skóra, jakie są jej funkcje, czym są receptory czuciowe i dermatony. Wiemy również, że skóra nierozerwalnie związana jest ze zmysłem dotyku. Przejdźmy więc do bohatera naszego artykułu....

 

Zmysł dotyku 

Dotyk jest najbardziej pierwotnym z naszych zmysłów. Nazywamy go zmysłem bliskim dlatego, że jest już w pełni rozwinięty podczas życia płodowego. Dotyk rozwija się z tego samego listka zarodkowego co układ nerwowy. Niemowlęta za pośrednictwem zmysłu dotyku odbierają ponad 80% bodźców z otoczenia - inne zmysły nie są jeszcze w pełni ukształtowane. Dotyk jest więc podstawowym źródłem wiedzy o świecie. 

Pomyślcie! Gdyby nie zmysł dotyku nie wiedzielibyśmy, że coś jest gorące (i może nas poparzyć). Głaskanie kota nie przynosiłoby nam takiej przyjemności bo nie odczuwalibyśmy miękkości jego futerka. Nie odczuwalibyśmy bólu po skaleczeniu się nożem (może w ogóle byśmy nie zauważyli, że krwawimy i trzeba przykleić plasterek?). Nie potrafilibyśmy ocenić czy coś jest twarde czy miękkie, chropowate, szorstkie, aksamitnie gładkie. Mielibyśmy poważne problemy z ocenianiem wielkości przedmiotów, a nawet ich położeniem. Nie odczuwalibyśmy ciepła oraz bliskości podczas przytulania się z drugą osobą. Za to wszystko odpowiedzialny jest zmysł dotyku!

Najnowsze badania wykazały, że wrażliwość na dotyk pojawia się już w 8 tygodniu życia prenatalnego! Najpierw w okolicy twarzy: nosa, ust oraz policzków, dwa tygodnie później w okolicy narządów płciowych, stóp oraz dłoni. Około 32 tygodnia praktycznie już całe ciało dziecka wykazuje wrażliwość na dotyk. 

 

ZAPAMIĘTAJ!
Zmysł dotyku jest zmysłem bliskim - oznacza to, że jest w pełni rozwinięty podczas życia płodowego. Niemowlęta za jego pośrednictwem odbierają ponad 80% bodźców z otoczenia. 

 

Wpływ zmysłu dotyku na funkcjonowanie jest bardzo duży.

1. Pełni funkcję ochronną. 
Ostrzega nas przed potencjalnym niebezpieczeństwem. Np. kiedy dotkniemy gorącego garnka zmysł dotyku natychmiast nas o tym informuje, a mózg cofa naszą dłoń w odruchu obronnym. 

2. Dzięki niemu możliwa jest percepcja dotykowa. 
Możemy rozpoznawać czy dany przedmiot jest twardy, miękki, ciepły, zimny, gładki czy chropowaty. Możemy poznać jego kształt i ciężkość. 

3. Wspólnie z propriocepcją i przedsionkiem sprawia, że mamy świadomość swojego ciała.
Siedząc przy stole i nie widząc swoich nóg dokładnie wiemy gdzie są i w jakiej są pozycji. Mamy świadomość, w którym miejscu jest nasz prawy łokieć, nos czy uszy. 

4. Pomaga w planowaniu motorycznym.
Dzięki dotykowi oraz kilku innym systemom wiemy, że żeby podnieść kubek musimy wyciągnąć rękę, objąć kubek dłonią i zacisnąć na nim palce z odpowiednią siłą. 

5. Pomaga w kształtowaniu percepcji wzrokowej. 
Dzięki niemu widząc kota, nie musimy go dotykać, by wiedzieć że jest miękki i puchaty, ponieważ kiedy pierwszy raz dotykaliśmy kota zmysł dotyku wysłał do mózgu informacje o fakturze jego futerka. 

6. Zapewnia bezpieczeństwo emocjonalne. 
Kiedy dziecko (a nawet dorosły) czuje się zagrożony albo smutny szuka pocieszenia w dotyku bliskich osób. Przytula się albo kładzie głowę na klatce piersiowej słuchając bicia serca.

 

ZAPAMIĘTAJ!
Zmysł dotyku ma bardzo duży wpływ na funkcjonowanie. Zapewnia bezpieczeństwo emocjonalne, wpływa na funkcjonowanie społeczne. Pomaga w kształtowaniu w percepcji wzrokowej i dotykowej oraz w planowaniu motorycznym i świadomości własnego ciała. Pełni również funkcję obronną.

 

Kiedy zmysł dotyku nie działa...

Czasami zdarza się tak, że zmysł dotyku nie działa prawidłowo. Mówimy wtedy o zaburzeniach integracji sensorycznej w obrębie zmysłu dotyku. Uogólniając możemy wyróżnić dwa zaburzenia z tym związane: 

1. Nadwrażliwość dotykowa

Wrażenia dotykowe w przypadku nadwrażliwości są odbierane jako nieprzyjemne, a nawet bolesne. Ich intensywność jest większa niż zazwyczaj. Nadwrażliwość dotykowa może występować w różnym stopniu nasilenia i dotyczyć różnych partii ciała. Najczęściej dotyczy ona sfery orofacjalnej (twarz i usta), szyi, karku i stóp oraz dłoni. 

Pierwsze objawy 
Pierwsze objawy nadwrażliwości dotykowej mogą być już widoczne w okresie niemowlęcym. Dziecko reaguje przesadnym płaczem na brudną pieluszkę i płacze podczas jej zmiany. Jest nerwowe podczas czynności pielęgnacyjnych (jak mycie, wcieranie oliwki itp.). Podczas rozszerzania diety wyraźnie widać, że dziecko ma ma problem z większością konsystencji, szczególnie tych z grudkami. Nie toleruje niektórych ubrań (najczęściej ze sztywnych, grubych albo chropowatych i nie równych w splocie materiałów) - reaguje na nie płaczem, próbuje się ich pozbyć, tak samo jak metek, które je drażnią. 
Starsze dzieci mają problem z kąpielą czy prysznicem, nie lubią mycia zębów, obcinania włosów czy paznokci. Często nie chcą chodzić boso, szczególnie po nieznanych im i zmiennych fakturach. Występuje chodzenie na palcach. Nienawidzą się brudzić. Unikają zabaw w piaskownicy, z ciastoliną czy innymi masami plastycznymi. Często są słabe manualnie. Nie lubią się przytulać i raczej unikają kontaktu fizycznego z drugim człowiekiem. 

Oczywiście nie wszystkie te symptomy muszą wystąpić jednocześnie, a także nie każdy pojedynczy objaw od razu musi oznaczać zaburzenia integracji sensorycznej w obrębie dotyku. Są to niepokojące sygnały, które powinny nas skłonić do zgłoszenia się do terapeuty integracji sensorycznej. 
 

Jak pracować z nadwrażliwością dotykową w domu?

 

Prawda jest taka, że w przypadku nadwrażliwości dotykowej można wiele rzeczy wdrażać w domu z dzieckiem. Najbardziej sensorycznym pomieszczenie w domu jest kuchnia. Sama jedna godzina tygodniowo terapii pod kątem wykwalifikowanej osoby, nie będzie powodowała u dziecka postępów – to rodzic/opiekun zobowiązany jest do codziennego prowadzenia dziecka.

Jakie ćwiczenia można więc wykonywać w domu?

• Przesypywanie kaszy, ryżu, fasoli, grochu – dziecko powinno przesypywać poszczególne elementy za pomocą rąk, najlepiej do małych misek.
• Zabawy kulkami hydrożelowymi do kwiatów – jedno opakowanie kosztuje około 5 złotych i można je dostać w kwiaciarniach. Kulki hydrożelowe pod wpływem wody pęcznieją, ale są bardzo charakterystyczne w dotyku. Ponieważ są dostępne w różnych kolorach, można podobnie jak w poprzednim podpunkcie zachęcać dziecko do przesypywania dłońmi kulek.
• Ugniatanie ciasta –  zachęcaj dziecko do jak największej aktywności w kuchni. Niech ugniata ciasto, można również poprosić obtoczenie kotletów w panierce, zrób dziecku masę solną.
• Pozwól się brudzić – niech dziecko maluję palcami, robi babki z błota, wyjada palcem ketchup, pozwól dziecku zaznajomić się z brudzeniem siebie oraz ubrań. W tym również skakać po kałużach. Oczywiście to najlepiej wdrażać latem. 
• Zabawki sensoryczne – wiele firm oferuje bezpośrednie zabawki do zabaw sensorycznych. Niestety często „nazwa” idzie w parze z wyjątkowo wysoką ceną. A są alternatywy: świetnie sprawdzają się piłki z kolcami dla psów (możesz wykonywać nią masaż po ciele dziecka). Można zrobić również woreczki sensoryczne samemu – wsypać groch/fasolę/orzechy do woreczka i związać.
• Bieganie boso – najlepiej pozwolić dziecku biegać po różnych fakturach – np. po gąbkach do mycia naczyń, ustawić poduszki z różnych wypełnieniem itp.

 

2. Podwrażliwość dotykowa

Podwrażliwość dotykowa polega na nieadekwatnym odbieraniu bodźców dotykowych - zbyt niskim stopniu ich odczuwania. Bodźce, które do nas docierają są za mało wyraziste, czasami nawet w ogóle ich nie czujemy, co może powodować frustrację i problemy z odczuwaniem własnego ciała. Mocny (nawet wręcz agresywny dotyk)  osoba z podwrażliwością dotykową może odczuwać jako przyjemny. 
 

Pierwsze objawy 
Podstawowym objawem podwrażliwości dotykowej jest wzmacnianie wrażeń dotykowych oraz poszukiwanie nowych np.: uderzenia się, dotykanie (również różnymi przedmiotami), gryzienie się, zderzanie się z innymi dziećmi, obijanie się o ściany, meble, tarzanie po podłodze, mocne (czasem wręcz agresywne) przytulanie się.

Oczywiście, jak w przypadku nadwrażliwości dotykowej, nie wszystkie te symptomy muszą wystąpić jednocześnie, a także nie każdy pojedynczy objaw od razu musi oznaczać zaburzenia integracji sensorycznej w obrębie dotyku. Są to niepokojące sygnały, które powinny nas skłonić do zgłoszenia się do terapeuty integracji sensorycznej. 

 

Jak pracować z podwrażliwością dotykową w domu?

W regulacji układu dotykowego niezbędny jest stały kontakt ze specjalistą, systematyczna terapia oraz realizowanie zaleceń terapeuty w domu. 

Jakie ćwiczenia można więc wykonywać w domu?

• Zabawa w naleśnik – zawijamy dziecko w koc udając, że jest naleśnikiem. Smarujemy go dżemem i nutellą (masujemy i dociskamy). 
• Tajemnicze pudełko - wkładamy do pudełka rzeczy o różnych fakturach. Zadaniem dziecka (nie patrząc) jest odgadnięcie czego dotyka. 
• Ścieżki sensoryczne - układamy ścieżki sensoryczne (różne faktury na podłodze), po których dziecko chodzi.
• Tory przeszkód - bawimy się w pokonywanie torów przeszkód (dziecko musi pełzać, raczkować, przeciskać się, turlać po różnych fakturach)
• Masażyki - masażyki całego ciała (mocne, lżejsze, opukiwanie, dociskanie)
• Różne struktury - masaż i dotykanie dziecka różnymi przedmiotami (ważna jest zmienna struktura np. raz gąbką do mycia, raz szczotką, raz klockiem itd.) 

 

 

A na sam koniec, jako podsumowanie naszego artykułu mamy dla Was plakat w formacie PDF. Zawarliśmy w nim najważniejsze informacje i ciekawostki o zmyśle dotyku. Możecie powiesić go na szkolnej gazetce, w gabinecie lub potraktować jako ściągawkę :) 

Plakat ściągniecie klikając TUTAJ.